Jeszcze jakiś czas temu zakładając rękawiczki i niszcząc dowody rzeczowe sprawcy mogli spać spokojnie sądząc, że dokładnie „posprzątali po sobie.” Jednak wraz z rozwojem nauki szybko pojawiły się nowe metody badawcze pozwalające na badanie mikrośladów – śladów niewidocznych gołym okiem lub słabo widocznych, których nie sposób nie zostawić na miejscu zdarzenia. Powstają wszędzie tam, gdzie nastąpił kontakt między dwoma obiektami i w każdym miejscu, gdzie pojawił się człowiek.

Ślady biologiczne

Szczególną grupę mikrośladów stanowią ślady biologiczne mające ścisły związek z funkcjami życiowymi organizmu (najczęściej ludzkiego) takie jak tkanki (krew, włosy, paznokcie, skóra i naskórek, kości, fragmenty mięśni i innych tkanek miękkich), wydzieliny (ślina, pot, wydzielina pochwowa, sperma,) oraz wydaliny (kał, mocz, wymiociny, smółka płodowa). Poza wytworami organizmu ludzkiego możemy mieć również do czynienia ze śladami pochodzenia roślinnego (pyłki kwiatowe, nasiona, fragmenty liści, łodyg, korzeni) i zwierzęcego (włosie, sierść, odchody, larwy owadów, owady).

Mikroślady

Jednak w praktyce kryminalistycznej największe znaczenie mają mikroślady, które przenoszone są podczas zdarzenia z ofiary na sprawcę oraz ze sprawcy na narzędzie zbrodni i odwrotnie np.: fragmenty naskórka, krople krwi, śliny, nasienia oraz włosy. Każdy z tych śladów zabezpieczony z miejsca przestępstwa lub z ciał ofiar zawiera DNA (nośnik informacji genetycznej) i może być porównywany z materiałem genetycznym pobranym od podejrzanego. Za pierwszy przypadek zastosowania badań DNA jako dowód w postępowaniu sądowym uznaje się skazanie na dożywocie Colina Pichfirka w 1987 roku za popełnienie dwóch morderstw i gwałtu. Wcześniej za podstawowy dowód obecności na miejscu przestępstwa traktowano pozostawione odciski palców. Obecnie analizy mikrośladów i wydane na ich postawie opinie

Dzięki narzędziom współczesnej genetyki, badania DNA z powodzeniem wykorzystywane są w identyfikacji sprawców przestępstw, ustaleniu tożsamości ofiar oraz osób zaginionych, potwierdzeniu pokrewieństwa, czy też wykluczeniu ojcostwa. Ogromny postęp jaki nastąpił w badaniach sądowych jest możliwy dzięki analizom mikrośladów, które zabezpieczono kilkanaście lat temu. Umorzone wówczas śledztwa licznie wracają na wokandę sądów. Wprowadzenie do badań sądowych analizy genetycznej mikrośladów pozwala ustalić profil genetyczny (zestaw markerów genetycznych niepowtarzalny dla każdego człowieka) osoby, od której pochodzą nawet ze śladów o niskiej zawartości materiału genetycznego. Dzięki wysokiej czułości technik molekularnych praktycznie nie istnieją ograniczenia, co do ilości zabezpieczonego materiału, ponieważ nawet z kilku ludzkich komórek jest możliwe uzyskanie profilu genetycznego. Do przeprowadzenia analizy wystarczy stężenie kilku pikogramów DNA.

Krew – najczęściej zabezpieczany ślad na miejscu zdarzenia

Jednym z najczęściej zabezpieczanych śladów na miejscu zdarzenia jest krew. Stworzono szereg metod ujawniających ślady krwawe nawet te najdrobniejsze nie przekraczające powierzchni jednego milimetra, słabo widoczne, zacierane lub spierane. Rutynowo stosowaną metodą potwierdzającą obecność krwi jest użycie testów immunochromatograficznych specyficznych dla ludzkiej hemoglobiny (białka znajdującego się w erytrocytach – komórkach krwi). Testy te działają podobnie do testów ciążowych. Potwierdzeniem obecności ludzkiej krwi jest pojawienie się barwnego paska w miejscu testowym płytki. Wyschnięte ślady śliny są doskonałym źródłem materiału genetycznego osoby, która je pozostawiła. Jedyną trudność stanowi ich odnalezienie. Do uwidocznienia śladów śliny alternatywne źródła światła pomocne są tylko w przypadku jej dużych skupień. Dlatego z miejsca zdarzenia zabezpieczane są przedmioty, na których z dużym prawdopodobieństwem może znajdować się ludzka ślina wraz z fragmentami nabłonka jamy ustnej takich jak ustnik papierosa, guma do żucia, sztućce, naczynia do picia, gryzione przedmioty, nagryziony pokarm, butelki i puszki po napojach również z zawartością płynów, w których znajduje się rozpuszczona ślina. Testy immunochromatograficzne specyficzne dla α-amylazy (enzymu występującego w dużym stężeniu w ludzkiej ślinie) potwierdzają obecność śliny w próbce. W przypadku przestępstw na tle seksualnym istotne znaczenie mają ślady nasienia, które w niektórych okolicznościach są trudne do uchwycenia. Zastosowanie lampy UV lub alternatywnych źródeł światła pozwala na zlokalizowanie plam jednak nie daje pewności, że znajduje się tam nasienie podobnie jak testy wstępne oparte na działaniu kwaśnej fosfatazy – enzymu obecnego w nasieniu, które mogą dawać wynik fałszywie pozytywny. Za potwierdzenie obecności nasienia ludzkiego przyjmuje się dodatni wynik testu immunochroamtograficznego wykrywającego specyficzny składnik nasienia jakim jest PSA (białko stercza w komórkach wydzielniczych przewodów prostaty) oraz uzyskanie profilu genetycznego pochodzącego od mężczyzny w badanym z zaplamieniu.

Mikroślady w badaniu ojcostwa

Mikroślady wykorzystywane są z powodzeniem nie tylko w kryminalistyce. Swoje zastosowanie znajdują w badaniach ojcostwa, pokrewieństwa i identyfikacji osób zaginionych. Jeżeli z jakiś przyczyn (pobyt za granicą, zgon, zaginięcie) nie ma możliwości pobrania materiału genetycznego w sposób standardowy jakim jest wymaz z błony śluzowej wewnętrznej strony policzka, zastosowanie mikrośladów jest jedynym sposobem na poznanie prawdy. Ilość mikrośladów, które można wykorzystać w badaniu ojcostwa wydaje się być nieograniczona. Są nimi przedmioty codziennego użytku: szczoteczka do zębów, maszynka do golenia, smoczek dziecięcy, guma do żucia, niedopałek papierosa, sztućce, szklanki czy nawet ścinki paznokci. Przedmioty osobiste (elementy protetyczne, niewyprana bielizna, zegarek, biżuteria, czapka, buty, zabawki) zabezpieczone przez rodzinę, jeśli pochodzą od osoby zaginionej mogą stanowić materiał porównawczy w identyfikacji szczątków ludzkich (ofiar wypadków, katastrof, ataków terrorystycznych, poległych żołnierzy). Zużyte chusteczki higieniczne, prezerwatywy i tampony oraz noszona bielizna zawierające plamy krwi, wydzielinę z miejsc intymnych lub dróg oddechowych są często wykorzystywane jako materiał dowodowy i porównawczy w „testach zdrady”. Doskonałym materiałem do badań genetycznych są również włosy z głowy lub innych miejsc ciała wyrwane z cebulkami (w nich znajduje się jądrowy DNA), najlepiej w ilości 5-10 sztuk aby uzyskać dostateczną ilość DNA.

Prawidłowe zabezpieczenie mikrośladów

Sposób zabezpieczenia, przechowywania i transportu próbki ma istotne znaczenie w przypadku mikrośladów. Zdarza się, że uzyskanie pełnego profilu genetycznego z dostarczonego śladu jest niemożliwe ze względu na brak DNA, jego znaczną degradację lub obecność inhibitorów PCR (występujących w niektórych produktach chemicznych i pożywieniu). Negatywny wpływ na materiał biologiczny mają najczęściej wilgotność, nasłonecznienie i wysoka temperatura, które umożliwiają rozwój mikroorganizmów (grzybów i bakterii), mogących doprowadzić do degradacji DNA. Należy również pamiętać o kontaminacji, czyli przypadkowym zanieczyszczeniu próbki obcym lub własnym DNA. Właściwie zabezpieczony materiał do badań genetycznych powinien być pobrany w sterylnych rękawiczkach i przed zapakowaniem do papierowych kopert lub sterylnych pojemników wysuszony w temperaturze pokojowej ok. 21°C. Ma to szczególne znaczenie w przypadku śladów przesyłanych dla „potwierdzenia niewierności”. Plamy nasienia z powodu dużej zawartości białka, cukrów i innych substancji biologicznych są podatne na rozwój bakterii i grzybów co sprzyja degradacji w wilgotnych warunkach. Prawidłowo zabezpieczony i przechowywany materiał przez wiele lat może być wykorzystany do analiz DNA.