Test na ojcostwo – historia i teraźniejszość
Ojcostwo biologiczne oraz ojcostwo prawne pociągają za sobą liczne i niezwykle ważne konsekwencje natury emocjonalnej, prawnej i finansowej. Od wieków, zatem do kwestii ojcostwa przywiązywano niezwykłą wagę. Do polskich sądów corocznie wpływa tysiące pozwów, których przedmiotem jest problem ojcostwa. Z reguły są to sprawy o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa bądź unieważnienie uznania dziecka. Jeszcze w latach 90-tych XX wieku główną metodą weryfikacji spornego ojcostwa było badanie krwi. Jednak tylko w niektórych przypadkach badania grupowe krwi w połączeniu z badaniami serologicznymi pozwalały na wykluczenie ojcostwa. W pozostałych przypadkach, które były znacznie częstsze, wyniki były dwuznaczne.
W chwili obecnej ustalenie ojcostwa przeprowadza się na podstawie badań DNA, które stanowią jedyny obiektywny dowód w sprawie. Badania DNA oparte na zaawansowanych metodach biologii molekularnej, umożliwiają analizę materiału genetycznego pobranego od domniemanego ojca i dziecka oraz matki. Każdy człowiek, posiada bowiem swój własny profil genetyczny, który tworzy się już w momencie zapłodnienia, a dziedziczymy go po połowie od każdego z biologicznych rodziców. Porównanie profili genetycznych dziecka i domniemanego ojca przy wykorzystaniu zmienności w niekodujących fragmentach genu (markerów) pozwala na określenie stopnia pokrewieństwa między nimi i wykazanie, czy domniemany ojciec jest biologicznym ojcem dziecka. Pełna zgodność pozwala na jednoznaczne potwierdzenie ojcostwa, zaś wystąpienie co najmniej 4 różnic w badanych markerach genetycznych spowoduje, że zostanie ono z kolei całkowicie wykluczone. W końcowym etapie badań analiza statystyczna pozwala określić prawdopodobieństwo z jakim konkretne osoby mogą być ze sobą spokrewnione. Test na ojcostwo dla celów prywatnych może być z powodzeniem przeprowadzony bez udziału matki dziecka. Tylko w nielicznych przypadkach badań obecność matki jest niezbędna, np.: gdy rozpatruje się ojcostwo dwóch blisko spokrewnionych ze sobą mężczyzn lub gdy u dziecka wystąpi mutacja DNA. Z kolei w badaniach ojcostwa zleconych przez sądy konieczne jest osobiste stawiennictwo się matki, dziecka i domniemanego ojca oraz protokolarne pobranie próbek do badań. Jest to jednak spowodowane nie tyle koniecznością zwiększenia pewności wyniku badania DNA, która i tak jest już bardzo wysoka, a koniecznością wzajemnego potwierdzenia tożsamości osób biorących udział w badaniu.
2 współcześnie stosowane metody pobrania materiału DNA
Wymaz
Standardowym źródłem materiału genetycznego do badań w kierunku ustalenia ojcostwa jest wymaz z błony śluzowej wewnętrznej strony policzka. Pobranie wymazu jest bezinwazyjne, bezbolesne i z powodzeniem może być przeprowadzone nawet u noworodków.
Mikroślad
Jeżeli z jakiś przyczyn (pobyt za granicą, zgon, zaginięcie etc.) nie ma możliwości pobrania materiału genetycznego w sposób standardowy, zastosowanie mikrośladów (przedmiotów zawierających DNA konkretnej osoby) jest jedynym sposobem na poznanie prawdy. Człowiek posiada takie samo unikalne i jedyne w swoim rodzaju DNA, które znajduje się praktycznie w każdej komórce zawierającej jądro komórkowe, więc tak naprawdę nie ma znaczenia na jakim etapie rozwoju i z których części ciała próbki zostaną pobrane. Badanie ojcostwa z próbek mikrośladowych jest tak samo wiarygodne i pewne jak badanie wykonane na podstawie wymazu z błony śluzowej policzka.
Ilość mikrośladów, które można wykorzystać w badaniu ojcostwa z mikrośladu wydaje się być nieograniczona, bowiem każdego dnia na różnych przedmiotach pozostawiamy swój ślad w postaci niewielkiej ilości materiału genetycznego.
Mikrośladami są zwykle przedmioty codziennego użytku takie jak:
- szczoteczka do zębów (używana przez jedną osobę, musi mieć widoczne ślady użytkowania),
- maszynka do golenia (jeśli goliła się nią tylko jedna osoba, musi być użyta kilka razy),
- smoczek lub gryzak dziecięcy (nie sterylizowany),
- guma do żucia (żuta przez min. 10 minut),
- niedopałek papierosa lub filtr z papierosa (palonego przez jedną osobę),
- sztućce, szklanki, puszki po napojach (używane przez jedną osobę, nie mogą być umyte/opłukane),
- przedmioty zawierające ślady krwi (plastry, paski glukometryczne, igły strzykawkowe, podpaski, tampony, odzież),
- przedmioty zawierające wydzielinę z dróg oddechowych (chusteczki higieniczne jednorazowe z katarem),
- przedmioty zawierające wydzielinę z miejsc intymnych (wkładki higieniczne, tampony, spirale i wkładki domaciczne),
- zużyte patyczki kosmetyczne do czyszczenia uszu (z widoczną woskowiną uszną)
- odzież (nie prana, noszona bielizna, czapka, koszulka),
- paznokcie (ścinki z obu rąk lub nóg najlepiej wraz ze skórkami),
- włosy w ilości 10 sztuk (wyrwane z cebulkami z głowy lub innego miejsca na ciele, ścięte włosy lub zebrane ze szczotki/grzebienia nie nadają się do analizy – nie mają cebulek w których znajduje się DNA).
Należy pamiętać, aby przed przystąpieniem do pobrania mikrośladów założyć jednorazowe rękawiczki lub zabezpieczyć przedmioty tak, aby nie dotykać rękami miejsc, w których może znajdować się materiał genetyczny (przykładowo należy chwycić szczoteczkę do zębów za rączkę, a nie za główkę lub w przypadku włosów nie dotykać cebulek). Negatywny wpływ na materiał biologiczny ma wilgoć, która umożliwia rozwój mikroorganizmów (grzybów i bakterii), mogących doprowadzić do degradacji DNA dlatego tzw. „mokre” mikroślady (krew, ślina, wydzielina z nosa, nasienie) należy najpierw dokładnie osuszyć w temperaturze pokojowej, a następnie włożyć do papierowej koperty lub do sterylnego pojemnika na mocz i odesłać do laboratorium. Prawidłowo zabezpieczony i przechowywany materiał nadaje się do analiz DNA przez wiele lat.
Kiedy najczęściej wykorzystuje się mikroślady do badań?
Mikroślady wykorzystywane są najczęściej w nietypowych sprawach ustalenia rodzicielstwa np.: ustalenia ojcostwa, gdy matka lub domniemany ojciec dziecka nie żyje, ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa w przypadku znalezienia zwłok nieznanego dziecka w tym również fragmentów płodu uzyskanych w wyniku aborcji, ustalenia ojcostwa dziecka zrodzonego z ciąży będącej wynikiem gwałtu lub w przypadku dzieci zrodzonych ze związków kazirodczych oraz ze związków z krewnymi. Analizy DNA z mikrośladów są szczególnie użytecznym narzędziem wykorzystywanym przede wszystkim w kryminalistyce w identyfikacji sprawców przestępstw, ustaleniu tożsamości ofiar oraz pokrewieństwa osób nieznanych i szczątków ludzkich.