Test na ojcostwo – historia i teraźniejszość

Ojcostwo biologiczne oraz ojcostwo prawne pociągają za sobą liczne i niezwykle ważne konsekwencje natury emocjonalnej, prawnej i finansowej. Od wieków, zatem do kwestii ojcostwa przywiązywano niezwykłą wagę. Do polskich sądów corocznie wpływa tysiące pozwów, których przedmiotem jest problem ojcostwa. Z reguły są to sprawy o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa bądź unieważnienie uznania dziecka. Jeszcze w latach 90-tych XX wieku główną metodą weryfikacji spornego ojcostwa było badanie krwi. Jednak tylko w niektórych przypadkach badania grupowe krwi w połączeniu z badaniami serologicznymi pozwalały na wykluczenie ojcostwa. W pozostałych przypadkach, które były znacznie częstsze, wyniki były dwuznaczne.

W chwili obecnej ustalenie ojcostwa przeprowadza się na podstawie badań DNA, które stanowią jedyny obiektywny dowód w sprawie. Badania DNA oparte na zaawansowanych metodach biologii molekularnej, umożliwiają analizę materiału genetycznego pobranego od domniemanego ojca i dziecka oraz matki. Każdy człowiek, posiada bowiem swój własny profil genetyczny, który tworzy się już w momencie zapłodnienia, a dziedziczymy go po połowie od każdego z biologicznych rodziców. Porównanie profili genetycznych dziecka i domniemanego ojca przy wykorzystaniu zmienności w niekodujących fragmentach genu (markerów) pozwala na określenie stopnia pokrewieństwa między nimi i wykazanie, czy domniemany ojciec jest biologicznym ojcem dziecka. Pełna zgodność pozwala na jednoznaczne potwierdzenie ojcostwa, zaś wystąpienie co najmniej 4 różnic w badanych markerach genetycznych spowoduje, że zostanie ono z kolei całkowicie wykluczone. W końcowym etapie badań analiza statystyczna pozwala określić prawdopodobieństwo z jakim konkretne osoby mogą być ze sobą spokrewnione. Test na ojcostwo dla celów prywatnych może być z powodzeniem przeprowadzony bez udziału matki dziecka. Tylko w nielicznych przypadkach badań obecność matki jest niezbędna, np.: gdy rozpatruje się ojcostwo dwóch blisko spokrewnionych ze sobą mężczyzn lub gdy u dziecka wystąpi mutacja DNA. Z kolei w badaniach ojcostwa zleconych przez sądy konieczne jest osobiste stawiennictwo się matki, dziecka i domniemanego ojca oraz protokolarne pobranie próbek do badań. Jest to jednak spowodowane nie tyle koniecznością zwiększenia pewności wyniku badania DNA, która i tak jest już bardzo wysoka, a koniecznością wzajemnego potwierdzenia tożsamości osób biorących udział w badaniu.

2 współcześnie stosowane metody pobrania materiału DNA

Wymaz

Standardowym źródłem materiału genetycznego do badań w kierunku ustalenia ojcostwa jest wymaz z błony śluzowej wewnętrznej strony policzka. Pobranie wymazu jest bezinwazyjne, bezbolesne i z powodzeniem może być przeprowadzone nawet u noworodków.

Mikroślad

Jeżeli z jakiś przyczyn (pobyt za granicą, zgon, zaginięcie etc.) nie ma możliwości pobrania materiału genetycznego w sposób standardowy, zastosowanie mikrośladów (przedmiotów zawierających DNA konkretnej osoby) jest jedynym sposobem na poznanie prawdy. Człowiek posiada takie samo unikalne i jedyne w swoim rodzaju DNA, które znajduje się praktycznie w każdej komórce zawierającej jądro komórkowe, więc tak naprawdę nie ma znaczenia na jakim etapie rozwoju i z których części ciała próbki zostaną pobrane. Badanie ojcostwa z próbek mikrośladowych jest tak samo wiarygodne i pewne jak badanie wykonane na podstawie wymazu z błony śluzowej policzka.

Ilość mikrośladów, które można wykorzystać w badaniu ojcostwa z mikrośladu wydaje się być nieograniczona, bowiem każdego dnia na różnych przedmiotach pozostawiamy swój ślad w postaci niewielkiej ilości materiału genetycznego.

Mikrośladami są zwykle przedmioty codziennego użytku takie jak:

1. szczoteczka do zębów (używana przez jedną osobę, musi mieć widoczne ślady użytkowania),
2. maszynka do golenia (jeśli goliła się nią tylko jedna osoba, musi być użyta kilka razy),
3. smoczek lub gryzak dziecięcy (nie sterylizowany),
4. guma do żucia (żuta przez min. 10 minut),
5. niedopałek papierosa lub filtr z papierosa (palonego przez jedną osobę),
6. sztućce, szklanki, puszki po napojach (używane przez jedną osobę, nie mogą być umyte/opłukane),
7. przedmioty zawierające ślady krwi (plastry, paski glukometryczne, igły strzykawkowe, podpaski, tampony, odzież),
8. przedmioty zawierające wydzielinę z dróg oddechowych (chusteczki higieniczne jednorazowe z katarem),
9. przedmioty zawierające wydzielinę z miejsc intymnych (wkładki higieniczne, tampony, spirale i wkładki domaciczne),
10. zużyte patyczki kosmetyczne do czyszczenia uszu (z widoczną woskowiną uszną)
11. odzież (nie prana, noszona bielizna, czapka, koszulka),
12. paznokcie (ścinki z obu rąk lub nóg najlepiej wraz ze skórkami),
13. włosy w ilości 10 sztuk (wyrwane z cebulkami z głowy lub innego miejsca na ciele, ścięte włosy lub zebrane ze szczotki/grzebienia nie nadają się do analizy – nie mają cebulek w których znajduje się DNA).

Należy pamiętać, aby przed przystąpieniem do pobrania mikrośladów założyć jednorazowe rękawiczki lub zabezpieczyć przedmioty tak, aby nie dotykać rękami miejsc, w których może znajdować się materiał genetyczny (przykładowo należy chwycić szczoteczkę do zębów za rączkę, a nie za główkę lub w przypadku włosów nie dotykać cebulek). Negatywny wpływ na materiał biologiczny ma wilgoć, która umożliwia rozwój mikroorganizmów (grzybów i bakterii), mogących doprowadzić do degradacji DNA dlatego tzw. „mokre” mikroślady (krew, ślina, wydzielina z nosa, nasienie) należy najpierw dokładnie osuszyć w temperaturze pokojowej, a następnie włożyć do papierowej koperty lub do sterylnego pojemnika na mocz i odesłać do laboratorium. Prawidłowo zabezpieczony i przechowywany materiał nadaje się do analiz DNA przez wiele lat.

Kiedy najczęściej wykorzystuje się mikroślady do badań?

Mikroślady wykorzystywane są najczęściej w nietypowych sprawach ustalenia rodzicielstwa np.: ustalenia ojcostwa, gdy matka lub domniemany ojciec dziecka nie żyje, ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa w przypadku znalezienia zwłok nieznanego dziecka w tym również fragmentów płodu uzyskanych w wyniku aborcji, ustalenia ojcostwa dziecka zrodzonego z ciąży będącej wynikiem gwałtu lub w przypadku dzieci zrodzonych ze związków kazirodczych oraz ze związków z krewnymi. Analizy DNA z mikrośladów są szczególnie użytecznym narzędziem wykorzystywanym przede wszystkim w kryminalistyce w identyfikacji sprawców przestępstw, ustaleniu tożsamości ofiar oraz pokrewieństwa osób nieznanych i szczątków ludzkich.